थलारा गाउँपालिका– ६, बिस्खेतका गोपाल नेपाली गाउँकै जोशी परिवारको घरमा हलिया थिए । बाजेका पालादेखिको ऋण चुक्ता गर्न नसकेपछि साहुको घरमा हलिया बसेका उनको काम गर्दागर्दै थलिएर १२ वर्षअघि मृत्यु भयो ।
त्यसबेला उनी ४५ वर्षका थिए । उनको मृत्यु भएको २ वर्षपछि २१ भदौ, २०६५ मा सरकारले हलिया प्रथा ‘अन्त्य’ भएको घोषणा गर्यो । यो घोषणासँगै कसैले हलिया राख्न नपाउने, ऋण तिर्न नसकी पुस्तौंदेखि साहुको हलो जोतिरहेका हलियाको सम्पूर्ण ऋण सरकाले नै तिरिदिने र पूर्वहलियाको पुनस्र्थापनाका निम्ति विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने घोषणा सरकारले गर्यो ।
५ छोराछोरी जेनतेन हुर्काइरहेकी गोपालकी श्रीमती ज्ञाना नेपालीलाई यो घोषणाले तरंगित पार्यो । उनले गुजाराको संकटबीच पनि छोराछोरीलाई स्कुल पठाउने सपना देख्न थालिन् । त्यहीबीच छोरा श्याम ९ वर्षमा टेके, साहुले पुरानो ऋण तिर्न दबाब दिन थाले । श्रीमानको मृत्यु भएको ४ वर्ष बितिसकेको थियो । ४ वर्षमा हलो नजोत्दा श्रीमानले लिएको ३० हजार ऋणको ब्याज बढेर १ लाख २ हजार पुगेछ । ज्ञाना ऋण तिर्न सक्ने अवस्थामा थिइनन् । साहुले सर्त तेस्र्याए– ‘त्यसो भए छोरालाई हलिया पठाऊ ।’
‘ऊ बालखै थियो, हलो समात्न जान्दैनथ्यो,’ ज्ञानाले भनिन्– ‘हलिया नपठाए वर्षको ३०–४० हजार रुपैयाँ ब्याज थपिन्थ्यो, आँसु निल्दै उसलाई साहुकोमा पठाएँ ।’ जोशी परिवारको घरमा हलो जोत्ने श्याम लगातार पाँचौं पुस्ता थिए । नाबालक छोरालाई हलिया बसाउँदा पनि ज्ञानाको दुःख भने कम भएन । सदरमुकाम चैनपुरबाट घर फर्कने क्रममा दुई वर्षअघि श्याम गाडी दुर्घटनामा परे ।
त्यसबेला भाँचिएको खुट्टामा राखेको फलामे रड अझै झिकिएको छैन । खुट्टा भाँचिएपछि श्यामले हलो जोत्न सकेनन् । ऋणको ब्याज फेरि बढ्यो । गुजारा चलाउन लिएको रकम समेत जोड्दा साहुलाई तिर्नुपर्ने ऋण ५ लाख नाघिसकेको छ । ‘थोरै काम गर्दा पनि उसको खुट्टा सुन्निन्छ,’ ज्ञानाले भनिन्– ‘साहुले कि काम गर कि ऋण तिर भन्छन् । हामी जेलमा कोचिएजस्तै भएका छौं ।’
सकसपूर्ण जिन्दगी…
बझाङकै दुर्गाथली गाउँपालिका– ७, गैरागाउँकी मोतीहारा दमाइँका ३ छोरा, दुई बुहारी र ९ जना नातिनातिनासहित १४ जनाको परिवार छ । उनीहरूको बस्ने, खाना पकाउने, खाने र सुत्ने घरको क्षेत्रफल भने २ वर्गमिटरभन्दा बढी छैन । ‘सुत्नु त के भन्नु हजुर, बसेरै रात काट्छौं,’ मोतिहाराले भनिन्– ‘सबै जना घरमा हुँदा बस्ने ठाउँ नै पुग्दैन ।’
गैरदलित समुदायको हलो जोत्ने, लुगा सिउने, ठेकी बनाउने, छाला र आरनको काम गर्ने अनि त्यसबापत पाइने खलो (अन्न) का भरमा गुजारा चलाइरहेका यहाँका २ सय ३ दलित परिवारमध्ये १ सय ६४ परिवारको अवस्था मोतीहाराको जस्तै छ ।
आफ्नो एक टुक्रासम्म पनि जग्गा नहुँदा बसेको घर अरूकै नाममा छ । स्थानीय नम्मु कामीले भने– ‘भाग्या (मालिक) ले दिएको खलोले २ महिना पनि खान पुग्दैन । कतै मजदुरी पाए त्यसैले गुजारा चलाउँछौं, नभए ऋण काढेर खान्छौं ।’
नम्मुका अनुसार वर्षभरि काम गरेबापत २ देखि ५ क्विन्टलसम्म अन्न (धान र गहुँ) पाइने खबर ‘खोज पत्रकारिता केन्द्र’ को सहयोगमा शनिबारको कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित छ ।
