संस्कृत भाषाको ‘सहित’ शब्दमा तद्धित् प्रत्यय लागी ‘साहित्य’ शब्दको निर्माण भएको मानिन्छ । संस्कृतमा ‘साहित्य’ शब्दको व्युत्पत्ति दुई प्रकारले गरिएको पाइन्छ–
१. ‘शब्दार्थौः सहित तस्य भावः साहित्यम्’ अर्थात्, शब्द र अर्थको सहभाव नै साहित्य हो ।
२. ‘हितेन सहितं तस्य भावः साहित्यम्’ अर्थात्, हितले युक्त भाव नै साहित्य हो ।
अंग्रेजी भाषामा ‘साहित्य’ का सट्टामा ‘लिटरेचर’ शब्दको प्रयोग गरिन्छ । ‘लिटरेचर’ शब्द ल्याटिन भाषाको ‘लिटेरा’ बाट निर्माण भएको मानिन्छ । पश्चिमा जगतमा साहित्यका अर्थ दुईथरी छन्–
१. सामान्य अर्थः जसले समग्र लिखित बाङ्मय, विज्ञान, राजनीति, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र आदिलाई बुझाउँछ । आजको सन्दर्भमा यो अर्थ लाग्ने गरी ‘साहित्य’ शब्दको प्रयोग हुन लगभग छाडिसकेको छ ।
यद्यपि ‘लिटरेचर रिभ्यु’ अर्थात् ‘पूर्वकार्यको समीक्षा’ भनेर अनुसन्धान प्रतिवेदन तथा शोधपत्रहरुमा यस अर्थमा यदाकदा ‘साहित्य’ शब्दको प्रयोग हुने गरेको पाइन्छ ।
२. विशेष अर्थः पश्चिमा जगतमा ‘साहित्य’ भन्नाले कल्पनाको प्रयोग गरी विशिष्ट शैलीमा लेखिएका कृति वा रचनालाई बुझ्ने गरिन्छ ।
उपरोक्त अर्थका आधारमा साहित्यअन्तर्गत मूलतः काव्य, आख्यान, नाटक र निबन्ध गरी मुख्य चार विधा तथा तिनका उपविधा पर्दछन् । आदिकालमा संस्कृत आचार्यहरुले यी चारै विधाका साहित्य–रचनालाई ‘काव्य’ भन्ने गरेको पाइन्छ । तर, साहित्यको विकासक्रमसँगै ‘कविता’ र यसअन्तर्गत पर्ने लयात्मक–गेयात्मक रचनालाई मात्र ‘काव्य’ र चारै विधाका रचना–सिर्जनालाई चाहिँ ‘साहित्य’ भन्न थालिएको पाइन्छ ।
साहित्यः पूर्वीय आचार्यहरूका परिभाषा
– ‘काव्यालङ्कार’ नामक ग्रन्थमा भामहले भनेका छन्– ‘शब्दार्थौ सहितौ काव्यम्’ अर्थात्, शब्द र अर्थको सहभाव नै काव्य अथवा साहित्य हो ।
– ‘काव्यादर्श’ नामक ग्रन्थमा दण्डीले भनेका छन्– ‘शरीरं तावदिष्टार्थ व्यवच्छिन्ना पदावलि’ अर्थात्, अभीष्टभावपूर्ण शब्द–समूह नै काव्य या साहित्यको शरीर हो ।
– ‘काव्यालङ्कारसूत्र’ नामक ग्रन्थमा वामनले भनेका छन्– ‘काव्यशब्दो ऽयं गुणालङ्कार संस्कृतयोः शब्दार्थयोर्वर्तते’ अर्थात्, गुण र अलङ्कारले परिष्कृत शब्द र अर्थ नै साहित्य हो ।
– ‘वक्रोक्तिजीवितम्’ नामक ग्रन्थमा कुन्तकले भनेका छन्– ‘शब्दार्थौ सहितौ वक्रकविव्यापारशालिनीः बन्धे व्यवस्थितौ काव्यं तद्विदाह्लादकारिणि’ अर्थात्, अप्रत्यक्षात्मक अभिव्यक्ति र कौशलले युक्त भएर सहृदयका हृदयलाई आह्लादित पार्ने सुव्यवस्थित वा पद्यबद्ध शब्द र अर्थ नै साहित्य हो ।
– ‘काव्यप्रकाश’ नामक ग्रन्थमा मम्मटले भनेका छन्– ‘तद्दोषौः शब्दार्थौ सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापी’ अर्थात्, कथंकदाचित अलङ्कारले रहित भैहाले तापनि गुणले सहित भएका निर्दोष शब्दार्थ नै काव्य या साहित्य हुन् ।
– ‘साहित्यदर्पण’ नामक ग्रन्थमा विश्वनाथले भनेका छन्– ‘वाक्यं रसात्मक काव्यम्’ अर्थात्, रसात्मक वाक्य नै काव्य अथवा साहित्य हो ।
– ‘रसगङ्गाधर’ नामक ग्रन्थमा जगन्नाथले भनेका छन्– ‘रमणीयार्थप्रतिपादकः शब्दः काव्यम्’ अर्थात्, सुन्दर भाव या रमणीय अर्थ व्यक्त गर्ने शब्द नै काव्य वा साहित्य हो ।
साहित्यः पाश्चात्य विद्वानहरुका परिभाषा
– अरस्तु (एरिस्टोटल): ‘साहित्य भनेको भाषाद्वारा अभिव्यक्त हुने अनुकरणात्मक कला हो ।’
– हड्सनः ‘भाषाको माध्यमद्वारा प्रस्तुत जीवनको अभिव्यक्ति नै साहित्य हो ।’
– क्लरिजः ‘चेतनावस्थामा पुर्याउँदै सौन्दर्यको प्रत्यक्षीकरण र सत्यको बोध गराउने प्रमुख साधन साहित्य हो ।’
– वर्डस्वर्थः ‘प्रबल भावहरुको सहज उच्छलन नै साहित्य हो ।’
साहित्यः नेपाली साहित्यकारहरुका परिभाषा
– सोमनाथ सिग्द्यालः ‘सर्वसाधारण समेतलाई मुग्ध पार्ने अभिव्यक्ति साहित्य हो ।’
– रुद्रराज पाण्डेः ‘वैयक्तिक आत्मरागको प्रकाशन नै साहित्य हो ।’
– लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाः ‘साहित्य सजीव अनुभवहरुको कलात्मक प्रकाशन हो ।’
साहित्यप्रयोजन (साहित्यका उद्देश्य)
कुन उद्देश्य पूरा गर्नका निम्ति साहित्य लेखिन्छ, यो नै सुरुदेखि आजसम्मको विवाद र बहसको मुख्य विषयवस्तु हो । पूर्वीय सभ्यताका चिन्तक, विद्वान् र अध्येताहरु तथा पश्चिमा संस्कृतिका अन्वेषकहरुले साहित्यको प्रयोजनबारे आदिकालदेखि आजसम्म फरक–फरक धारणा प्रकट गर्दै आएका पाइन्छन् । हेरौं केही उदाहरण–
साहित्यप्रयोजनः पूर्वीय विद्वानहरुका धारणा
– भरतमुनि (नाट्यशास्त्र): धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष, लोकोपदेश, विश्राम, बुद्धिविलास, नैतिक शिक्षा, हित र विनोद नै साहित्यको प्रयोजन हो ।
– भामह (काव्यालङ्कार): धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष, आनन्द, दण्डबाट मुक्ति, व्याधिबाट सुरक्षा आदि नै साहित्यका प्रयोजन हुन् ।
– दण्डी (काव्यादर्श): सहृदयको प्रियता, कीर्तिको विस्तार, धनार्जन, विपत्तिबाट रक्षा, असाधारण आनन्द र फलप्राप्ति नै साहित्यका प्रयोजन हुन् ।
– कुन्तक (वक्रोक्तिजीवितम्): शिक्षा, धर्म, अर्थ, काम, मोक्षको प्राप्ति, नित्य–नयाँ व्यवहार र अन्तश्चमत्कार नै साहित्यका प्रयोजन हुन् ।
– मम्मटः यश, अर्थप्राप्ति, व्यवहार, ज्ञान, शिवेत्तर रक्षा र कान्तासम्मित उपदेश नै साहित्यका प्रयोजन हुन् ।
– विश्वनाथः चतुर्वर्ग सुख र काव्यानन्द नै साहित्यका प्रयोजन हुन् ।
साहित्यप्रयोजनः पाश्चात्य विद्वानहरुका धारणा
– अरस्तु (एरिस्टोटल): ‘मनोवेगहरुको विरेचनद्वारा आत्मिक स्वास्थ्य प्रदान गर्नु नै साहित्यको प्रयोजन हो ।’
– शेलीः ‘मानव–मानवका बीच सहानुभूति र प्रेमको आनन्दमय विस्तार गर्नु नै साहित्यको प्रयोजन हो ।’
– सिग्मण्ड फ्रायडः ‘मान्छेका दमित कुण्ठाहरुलाई प्रस्तुत गर्नु नै साहित्यको प्रयोजन हो ।’
– आर्नल्डः ‘आनन्दका माध्यमले जीवनोपयोगी ज्ञान प्रसार गर्नु, नैतिकताको विकास र जीवनको नयाँ व्याख्या प्रस्तुत गर्नु नै साहित्यको प्रयोजन हो ।’
– रिचर्डस्ः ‘लोकमङ्गल नै साहित्यको प्रयोजन हो ।’
साहित्य वास्तवमा कठिन, जटिल र व्यापक विषय हो । साहित्यस्रष्टा या पाठकहरुमध्ये कतिपयले विद्यालय–विश्वविद्यालयमा नेपाली, अंग्रेजी या अरु कुनै माध्यमबाट साहित्यको विस्तृत र गहन अध्ययन गरेका छन् । तीमध्ये कतिपयले ती कुराहरुलाई व्यावहारिक रुपले आत्मसात् गर्न सकेका छन् त कतिले छैनन् । तर, धेरैले औपचारिक रुपमा साहित्यको अध्ययन नगरीकनै साहित्यसिर्जना या पठन गर्दै आएका छन् । तैपनि हाम्रो समाजमा आजभोलि साहित्यबारे सुरुआतदेखि नै र गहिराइपूर्वक अध्ययन–अनुसन्धानको रुचि घट्दै गएको देखिँदैछ ।
यसर्थ, साहित्यबारे बहस, विवाद र गहन अध्ययनतर्फ लाग्न उत्प्रेरित गर्ने कार्यमा थोरै भए पनि योगदान पुग्ने अपेक्षाका साथ दुर्गाप्रसाद दाहाललिखित ‘नेपाली नाटक, निबन्ध, भाषासाहित्य र इतिहास’ शीर्षक पुस्तक र त्रिभुवन विश्वविद्यालयका नेपाली शिक्षणसम्बन्धी अरु केही पुस्तकहरुका आधारमा यो सामग्री यहाँ प्रस्तुत गरिएको हो । –सम्पादक ।
